Eldisfiskar

Fiskeldi er oft notað sem samheiti yfir enska orðið aquaculture, þó í raun eigi það betur við eitt form þess (e. fish farming). Þó er samkvæmt íslenskum lögum fiskeldi skilgreint sem geymsla, gæsla og fóðrun vatnafiska, annarra vatnadýra og nytjastofna sjávar, klak- og seiðaeldi, hvort sem er í söltu eða ósöltu vatni.

Menn hafa alið vatnadýr frá örófi alda, þar með talið fiska, lindýr, krabbadýr og plöntur. Árið 2006 var heildarframleiðsla í heiminum (veiddur afli og ræktaður, að plöntum undanskildum) um 140 milljón tonn, og þar af stendur fiskeldi undir um 35% framleiðslunnar. Ef aðeins er skoðaður sá hluti  sem fer beint til manneldis, breytist  hlutfallið í hátt í 50% Mikil aukning hefur átt sér stað í fiskeldi í heiminum og eru eldisafurðir nú algengar og áberandi á alþjóðlegum mörkuðum. Eldisafurðir eru í beinni samkeppni við afurðir frá hefðbundnum fiskveiðum.

Stríðeldi og strjáleldi

Hægt er að skipta fiskeldisframleiðslu gróflega í þrjá hluta; strjáleldi, hálf-stríðeldi og stríðeldi.

Strjáleldi (e. extensive) fer yfirleitt fram í meira eða minna tilbúnum jarðtjörnum eða lónum af ýmsum stærðum. Það er algengasta eldisformið í heiminum, einkum í heitari löndum. Strjáleldi byggir á að skapa eldistegund rétt umhverfisskilyrði, en lífveran er síðan látin sjálfala að miklu eða öllu leyti þar til sláturstærð er náð. Fiskinum er ætlað að éta dýrasvif og plöntur sem vaxa í tjörninni. Mikilvægt er að hlutfall stofnstærðar lífveru (upphafsfjöldi) og fæðuframboðs í vatninu sé rétt.

Hálf-stríðeldi (e. semi-intensive) er nokkurs konar strjáleldi, en þó er reynt að örva og auka framleiðsluna með fóðrun og umhverfisbætandi aðgerðum. Þá er fóðrað með tilbúnu fóðri eða úrgangi (t.d. afskurði eða jafnvel plöntum). Einnig er mögulega reynt að hafa áhrif á stofnstærð eða samsetningu í eldinu.

Í stríðeldi (e. intensive) er fjölda lífvera haldið þétt saman á afmörkuðu svæði í  kerum, kvíum o.s.frv., á landi eða í sjó. Eldisumhverfið er lagað að  þörfum fisktegundarinnar til að nýta eldisrýmið  sem best. Fóðurkostnaður er stærsti einstaki rekstrarkostnaðarliðurinn í stríðeldi  sem umbreytir fóðri í vöxt fisktegundarinnar  og öðrum aðgerðum er beitt til að keyra framleiðsluna áfram. Þessi leið er gríðarlega kostnaðarsöm og orkuþörfin getur verið mikil í strandeldi þar sem dæla þarf stöðugt vatni eða sjó. Þetta er sú aðferð sem er mest notaða eldisaðferð á Íslandi og hjá helstu eldisþjóðum.

Eineldi og fjöleldi

Eineldi (e. monoculture) er þegar eingöngu ein tegund lífveru er alin í sömu eldiseiningu. Þetta er algengasti mátinn á Íslandi og í öðrum þróuðum löndum, og er yfirleitt notaður í stríðeldi. Þessi leið er kostnaðarsöm og gríðarlega tímafrek þar sem stjórnunin er mikil. Helsta ógnin eru sýkingar þar sem lífverurnar lifa oft mjög þétt og umhverfið veldur stressi.

Fjöleldi (e. polyculture) er algengast í jarðtjörnum eða í strjáleldi. Þar eru tvær eða fleiri tegundir aldar saman í sömu eldiseiningunni. Þá er t.d. ein tegund sem étur úrgang annarrar eða rántegund sem heldur fjölda annarrar tegundar í skefjum. Einnig hefur færst í vöxt að blanda saman fiskeldi og plönturækt. Fiskurinn bætir næringarefnum í eldisvatnið sem nýtt er á plönturnar.

Fleiri form eldis

Enn er hægt að skipta fiskeldi niður í mismunandi form. Þau helstu eru eftirfarandi:

Kvíaeldi: Fiskeldi í netkvíum (netbúrum) í sjó eða fersku vatni.

Landeldi: Eldi fiska til slátrunar í tönkum eða kerjum á landi með afrennsli í ferskvatn.

Sjókvíaeldi: Eldi á fiski í netbúrum sem komið er fyrir í sjó eða söltu vatni.

Heilsárseldi: Hefðbundið eldi í sjókvíum allt frá 50 – 300 gramma seiðum  í markaðsstærð.

Strandeldi: Eldi fiska til slátrunar í tönkum eða kerjum á landi með afrennsli í sjó.

Skiptieldi: Eldi á fiski í strandeldi upp í 250–1.000 grömm og framhaldseldi í sjókvíum upp í markaðsstærð.

Hafbeit (ræktun): Slepping gönguseiða til sjógöngu og föngun þeirra sem fullvaxta fiska á sleppistað þegar þeir ganga úr sjó í ferskt vatn, annaðhvort til slátrunar eða flutnings í annað veiðivatn til endurveiða.

Eldisfiskur, bleikja og lax

Munur getur verið á bragði í feitari tegundum, svo sem bleikju og laxi, eftir því hvort um eldisfisk eða villtan fisk er að ræða. Eldisfiskur er oftast feitari og fitusamsetningin getur verið önnur. Fiskur, alinn á fóðri sem inniheldur nægilegt magn lýsis, eins og almennt gildir um íslenskan eldisfisk, hefur svipaða fitusýrusamsetningu og sá villti. Sé hann hinsvegar alinn á fóðri sem að mestu er samsett úr jurtaríkinu getur innihaldið af EPA og DHA omega-3 fitusýrum verið lágt samanborið við villtan fisk. Hlutfall fitunnar hefur einnig áhrif á bragðgæði, en villt bleikja og lax eru oft bragðminni og þurrari en eldisfiskurinn.